رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران در نشست «اربعین تجلیگاه آموزه‌های قرآن» با اشاره به سنت اربعین‌نویسی، بیان کرد: این سنت از قرن سوم تا قرن چهاردهم و پانزدهم و عصر حاضر ادامه دارد. بزرگمردی همچون علامه مجلسی علاوه بر کتاب ارزشمند «بحارالانوار» و ده‌ها عنوان کتاب دیگر، یک کتاب گرانسنگ نیز با عنوان «اربعون حدیثا» یا «شرح أربعين حديث» دارد که از بهترین کتاب‌ها در این موضوع است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست هم‌اندیشی «اربعین تجلیگاه آموزه‌های قرآن»، عصر چهارشنبه 18 مهرماه با حضور عبدالهادی فقهی‌زاده، معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و با سخنرانی مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، انسیه خزعلی، نویسنده و استاد دانشگاه الزهراء و لاله افتخاری، نویسنده، عضو هیات علمی و استایار دانشگاه شاهد در سالن جلسات معاون قرآن و عترت برگزار شد.
 
مجید معارف در این نشست با محوریت موضوع «تحلیل قرآنی فقراتی از زیارت اربعین»، سخنان خود را آغاز کرد. وی گفت: زیارت‌های اربعین ظرفیت بسیار زیادی دارند که پشتوانه‌های قرآنی آن‌ها را استخراج کنیم. به‌طور کلی دو زیارت اربعین داریم؛ مأثور و غیرمأثور. این دو زیارت منابع نسبتا تاریخی وقدیمی دارند. خوشبختامه زیارت معروف اربعین در کتاب‌های قدیمی مانند «تهذیب الاحکام» شیخ طوسی آمده است.
 
وی ادامه داد: اما مورد بحث من در این جلسه چند باب از «بحارالانوار»علامه مجلسی است. مرحوم مجلسی در جلد 98 این کتاب، یک بابا مستقیم با عنوان «زیارت الاربعین» آورده که این زیارت غیرمأثور است چون به معصوم انتساب پیدا نکرده و از زبان جابر بن عبدالله انصاری بیان شده است. در بین سلام‌هایی که در این زیارت وجود دارد، وقتی به یک شهادت‌نامه می‌رسد، می‌بینیم که جابر این معرفت را دارد که امام حسین (ع) را حی می‌داند که سلام‌ها را می‌شنود و جواب می‌دهد.اصل لذت بردن از زیارت، نوعی اعتقاد به شنیدن جواب از معصومان است.
 
این استادتمام دانشگاه تهران، بیان کرد: اما زیارت دوم زیارتی است که علامه مجلسی هم با نقل از «تهذیب‌الاحکام» شیخ طوسی آورده که یک حدیث مُسند و مأثور با سلسله سند است. اگر این زیارت را از لحظ ساختاری تحلیل کنیم، چهار فراز مهم دارد؛ فرازهای اول و سوم مجموعه‌ای از سلام‌ها است که این سلام‌ها برخی از ویژگی‌های اعتقادی، اخلاقی و ایثاری امام حسین (ع) را در اختیار ما قرار می‌دهد. در فرازهای دوم و چهارم، بیشتر یک رشته شهادت‌نامه دیده می‌شود. روی تک‌تک سلام‌ها و شهادت‌نامه‌ها می‌توان پشتوانه‌های قرآنی ارائه داد. در این مجال تنها به یک یا دو فقره اشاره می‌کنیم.
 
این نویسنده و پژوهشگر افزود: اینجا صحبت از دو عهد است؛ عهدی که امام حسین (ع) در ارتباط با خدا به آن وفا کرده و دیگری بحث وعده‌هایی است که خداوند در ارتباط با امام حسین (ع) دارد و به آنها جامه عمل پوشانده است. حال باید دید به‌طور کلی چه عهدها و قراردادهایی بین انسان و خدا هست؟ در قرآن در موارد متعددی صحبت از قراردادهای دوجانبه در صورت‌های گوناگون بین انسان و خداست. قراردادهایی که یک‌جاهایی خداوند می‌تواند روی آن‌ها مطالبه داشته باشد. این قراردادها در برخی آیا نسبت به کل انسان‌های عالم است و گاهی خاص بوده و طایفه‌ای از انسان‌ها مانند بنی‌اسرائیل را دربرمی‌گیرد. رشته‌هایی بین انسان و خدا وجود دارد که از طریق آن‌ها انسان می‌تواند کارهایی انجام دهد و خداوند هم پاداش‌هایی ارائه دهد.

رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، گفت: خداوند یک رشته عهدهایی با ما دارد که اگر بخواهیم به‌طور کلان از آن‌ها صحبت کنیم از زبان امام صادق (ع) می‌گویم، به این معنی که پیامبر اسلام قرآن را برای ما آورد که در آن اوامر و تکالیفی وجود دارد که عهد خدا با ما است. اگر به‌صورت جزئی‌تر بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم، صورت برخی عهدها در قرآن مشخص است مانند پرستش خداوند. در ذکر چند نمونه از این عهدها می‌توان به آیات 83 و 84 سوره مبارکه بقره اشاره کرد که خداوند در این آیات با بنی‌اسرائیل میثاقی بسته است. همچنین نمونه دیگری از میثاق خداوند با این قوم در آیه 12 سوره مبارکه مائده دیده می‌شود.
 
معارف ادامه داد: امام حسین (ع) در حرکت به سمت کربلا، از فلسفه قیام خود پرده‌برداری می‌کند، چراکه جهاد یکی از عهدهایی است که خداوند در قرآن از انسان گرفته است. همزمان امام حسین (ع) و عبدالله بن زبیر بر علیه یزید قیام کردند ولی قیام عبدالله در تاریخ منفور و مورد قبول هیچ‌کس نیست و کسی نیز بر او و برای حقانیت او اشک نریخت، ولی حسین بن علی (ع) در تاریخ برای همیشه بلندآوازه شد. تک‌تک عهدهای خداوند در قرآن در شخصیت امام حسین (ع) پیاده شده و به آن‌ها وفا کرده است. آن حضرت و قیامش پس از 1400 سال از آن ماجرا، هنوز برای مسلمانان و غیرمسلمانان الهام‌بخش است.
 
این استادتمام دانشگاه تهران در ادامه بحث اظهار کرد: چه در زیارت عاشورا و چه در زیارت مأثور اربعین، تعدادی لعن آمده است. گاهی به شیعه انتقاد می‌شود که در این زیارات اینهمه لعن دیده می‌شود؟! لعن خاستگاه قرآنی دارد و اولین لعن‌کننده عالم نیز پروردگار است که ابلیس را لعن کرد. ازجمله گروه‌هایی که مشمول لعن در قرآن هستند، تارکان امر به معروف و نهی ازمنکر و نقض‌کنندگان عهد و پیمان هستند. امام حسین (ع) هدف قیام خود را احیای امر به معروف و نهی از منکر اعلام کرده و در کربلا دشمنان عاملان به منکر بودند. از اینجا متوجه می‌شویم چرا در زیارت عاشورا و زیارت اربعین اینهمه لعن آمده است.
 
وی با اشاره به سنت اربعین‌نویسی، افزود: این سنت از قرن سوم تا پانزدهم و امروز هم ادامه دارد. بزرگمردی همچون علامه مجلسی علاوه بر کتاب ارزشمند «بحارالانوار» و ده‌ها عنوان کتاب دیگر، یک کتاب گرانسنگ نیز با عنوان «اربعون حدیثا» یا «شرح أربعين حديث» دارد که از بهترین کتاب‌ها در این موضوع است.
 
رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در بخش پایانی سخنان خود گفت: به ما توصیه شده که سرگذشت بنی‌اسرائیل را به روایت قرآن زیاد بخوانیم. سفارش شده سرگذشت‌های بنی‌اسرائیل در قرآن با تدبرخوانده شود چون نظیرش در این امت اتفاق می‌افتد. آن‌ها نهی شدند از منکر و ترک امر به معروف و قتل پیامبران و صالحان و نقض عهد و پیمان‌های الهی و تحریف حقایق و کلمات الهی. در «الارشاد» شیخ مفید تمام این اعمال به بنی‌امیه نسبت پیدا کرده است. اشتراکات زیادی بیان اتفاقات در بین قوم بنی‌اسرائیل و بین مسلمانان دیده می‌شود. مجموع دو زیارت عاشورا و اربعین، به شیعه امام حسین (ع)، قدرت موضع‌گیری و در صحنه بودن در رکاب امام را می‌دهد. شیعه امام حسین (ع)، موضع دارد، خط دارد با امامی که مظهر صادقین و از زمره صالحین است.

درس اربعین، درس ولی‌شناسی و امام‌شناسی است

لاله افتخاری دیگر سخنران این نشست با اشاره به اینکه جمع‌بندی این نشست‌ها در قالب کتابچه‌هایی چاپ و در معرض دید و اظهارنظر همه مسلمانان و شیعیان دنیا قرار می‌گیرد، ادامه داد: در پیاده‌روی و همایش بزرگ اربعین، نه تنها مسلمانان، مسیحیان و حتی بودائیان موکب دارند، حتی گروه‌های مخالف نظام و اسلام و شیعه نیز برای گونه‌شناسی و هویت‌شناسی این حرکت عظیم مردمی می‌آیند و اگر این حرکت را عمق نبخشیم، آن‌ها در جهت کتمان یا تغییر یا به انحراف کشاندن این حرکت عظیم، گام برمی‌دارند. این حرکت باید بین نخبگان جهان اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان تعمیق پیدا کند و از طریق آن‌ها به دیگر مردم جهان انتشار یابد. این یک حرکت جهانی است که همه باید در آن سهیم باشند. در قالب میراث معنوی اربعین نشست‌هایی برگزار می‌شود و این حرکت در ایران و کشورهای دیگر ادامه خواهد داشت.

این استادیار دانشگاه شاهد با طرح بحث «اربعین و تطبیق قیام سیدالشهداء (ع) با آیات قرآن»، گفت: عاشورا و اربعین، تجلی‌گاه توجه به حدیث ثقلین است. در این زمینه چند محور باید مورد توجه قرار گیرد؛ نقش قرآن در جریان نهضت عاشورا و اربعین حسین، مبانی قرآنی این نهضت و پیاده‌روی اربعین، جایگاه کلام خدا در زندگی سید‌الشهداء (ع) و خانواده ایشان.
 
وی افزود: باید ببینیم آیا نهضت امام حسین (ع) جایگاه قرآنی داشت یا نه؟ قبل از عاشورا آن حضرت از بیعت با یزید ممانعت کردند که این کار در واقع عمل به آیه شریفه قرآن است. تمام مسیر حرکت حضرت از مدینه به مکه و در ادامه به سمت کربلا، حرکت احیاگر و آگاهی‌بخش مطابق با آیات قرآن کریم است. گفتار و کردار حضرت در شب و روز عاشورا و حتی وقتی امام مسلم را برای اطمینان از پایبندی به عهد کوفیان به آنجا فرستاد، همه مبانی قرآنی داشتند. عاشورا بازشناسی عهد ایمان از کافران است. حرکت حُر در کربلا و پذیرش توبه او از سوی امام هم مبنای قرآنی دارد. اقتدار، کاروان‌سالاری و حرکت بصیرت‌بخش حضرت زینب (س) پس از عاشورا هم مصداق آیات بسیاری در قرآن است. کربلا عرصه ارائه تمام‌قد حق و عدالت در برابر باطل است و آیات قرآن در آنجا تجلی پیدا می‌کند.
 
این نویسنده و پژوهشگر اظهار کرد: زنان خاندان امام حسین (ع) و حتی خادمه آن خانواده تربیت قرآنی داشتند، پس طبیعی است خطبه‌ها و فرمایشان آن‌ها مبنای قرآنی داشته باشد. هرکدام از خطبه‌ها یا فرمایشات اشاره به بخشی از یک فراز یا تمام فراز یا محتوای یک آیه دارند. در سیره پیامبر (ص)، پیوسته تبلیغ قبل از تیغ است. ابتدا آگاهی‌بخشی و بصیرت‌بخشی است. حرکت امام حسین (ع) هم در ادامه حرکت جدشان و امیرالمومنین (ع) است. درس اربعین، درس ولی‌شناسی و امام‌شناسی است.

اربعین، نوید زنده بودن و پایداری نهضت حسینی است

انسیه خزعلی، نویسنده و استاد دانشگاه الزهراء نیز در بخشی دیگر از نشست «اربعین تجلیگاه آموزه‌های قرآن»، با اشاره به اینکه اربعین، نوید زنده بودن و پایداری نهضت حسینی است، گفت: در قرآن کریم در چهار مورد به‌صورت صریح نام اربعین آمده است؛ مک مورد اشاره به کمال انسان بعد از 40 سال به معنی کمال یافتن، باتجربه شدن و به مرحله رشد رسیدن دارد. مساله دیگر تواتر و کثرتی است که از واژه اربعین برداشت می‌‌شود. مورد دیگر، نشان‌دار شدن و ملکه شدن است به این مضمون که یک روحیه تقوایی در انسان ایجاد می‌کند. همچنین در آیات و روایات در زمینه خیر و شر، عدد 40 بارها مطرح شده است. مانند این نمونه، کسی که غیبت کند تا 40 روز نماز و روزه‌اش قبول نیست، مگر اینکه حلالیت بطلبد و بخشیده شود.

وی ادامه داد: چرا این اندازه بر 40 تاکید شده است؟ تکرارها در قرآن برای این است که بگوید ما بنده هستیم و به جای دیگری غیر از این دنیای فانی تعلق داریم و اگر چیزی در ما و دنیای ما تکرار می‌شود برای این است که بتوانیم بر مبنای آن تقوا را در خود نهادینه و تقویت کنیم.  

این استاد دانشگاه الزهراء بیان کرد: اربعین به معنی 40 روز تمرین تاب‌آوری است. تمرین بسیاری از خُلقیات و مسائل تربیتی است. البته توجه به این نکته ضروری است که خیلی از چله‌های ما اگر در مسیر نباشد، کمیت‌هایی است که کیفیت را فدا می‌کند.